بررسی مقایسه‌ای جایگاه جامعه مدنی پس از انقلاب تونس و مصر

خیزش‌های مردمی که در اواخر سال 2010 در تونس شروع شد و بزودی چندین کشور عربی را هم در برگرفت، سبب دگروگونی عظیمی در ساختار این کشورها شد. تونس و مصر که در کانون این اعترضات قرار داشتند، با حکومت‌های مادام العمری زین العابدین بن علی و حسنی مبارک خداحافظی کرده و مسیر جدیدی پیش روی جامعه و حکمرانی در این دو کشور ایجاد شد. این پژوهش درصدد بررسی نقش جامعه مدنی در دوران پس از انقلاب در تونس و مصر است و می‌کوشد به این پرسش پاسخ دهد که چگونه می‌توان کاکرد جامعه مدنی در این دو کشور را با هم مقایسه کرد؟ در این پژوهش از روش توصیفی-تحلیلی و نظریه جامعه مدنی هابرماس بهره گرفته شد. یافته‌های پژوهش نشان می‌دهد که از لحاظ تاریخی جامعه مدنی هم در تونس و هم در مصر دارای یک پویایی نسبی بوده است، با این حال، ریشه‌های جامعه مدنی در تونس عمیق‌تر از مصر است. در دوران بعد از انقلاب، جامعه مدنی تونس نقش میانجی و حل اختلاف میان گروه‌های سیاسی را ایفا کرد، به علاوه در بحران‌های ایجاد شده برای تونس، این جامعه مدنی از انسجام و استحکام لازم برای حل مشکلات برخوردار بود. اما جامعه مدنی در مصرِ پس از انقلاب، به یک طرف منازعه تبدیل شد و با تثبیت جنبش تمرد، فرصت مطلوبی برای کودتای نظامیان ایجاد کرد. به علاوه برخلاف تونس، جامعه مدنی چه قبل از کودتای سال 2013 و چه بعد از کودتا، دچار پراکندگی و عدم انسجام بود. 

A comparative study of the position of civil society after the Tunisian and Egyptian revolutions

Abstract

The popular uprisings that started in Tunisia at the end of 2010 and soon spread to several Arab countries caused a huge change in the structure of these countries. Tunisia and Egypt, which were at the center of these protests, said goodbye to the lifetime governments of Zain al-Abidin bin Ali and Hosni Mubarak, and a new path for society and governance was created in these two countries. This research aims to investigate the role of civil society in the post-revolution era in Tunisia and Egypt and tries to answer the question of how to compare the functioning of civil society in these two countries. In this research, descriptive-analytical method and Habermas' theory of civil society were used. The findings of the research show that historically, civil society in both Tunisia and Egypt has had a relative dynamic, however, the roots of civil society in Tunisia are deeper than in Egypt. In the post-revolution era, Tunisian civil society played the role of mediator and resolution of differences between political groups, and in the crises created for Tunisia, this civil society had the necessary cohesion and strength to solve problems. But the civil society in post-revolutionary Egypt became a side of the conflict and by consolidating the rebellion movement, it created a favorable opportunity for a military coup. In addition, unlike Tunisia, civil society was fragmented and incoherent both before and after the 2013 coup.

Keywords: civil society, Tunisian revolution, Egyptian revolution, Arab spring, army

منابع

بی‌زبان، علیرضا. (1394). تحلیل تطبیقی موانع گذار به دموکراسی در خاورمیانه، «فصلنامه علوم اجتماعی»، شماره 78، پاییز، صص297-249.

پورحسن، ناصر. (1395). دولت عمیق نظامیان و کودتای جامعه مدنی (با تاکید بر تحولات سال های 2015-2011)، «فصلنامه مطالعات سیاسی جهان اسلام»، شماره 18، تابستان، صص73-54.

تقوی، سید محمد علی. (1396). ریشه‌های بهار عربی و دومینوی فروپاشی رژیم های عرب (تعیین کنندگی عوامل کوتاه مدت و نقش مدیریت سیاسی)، «فصلنامه دولت پژوهی»، شماره 11، پاییز، صص 26-1.

هني‌بوش، ريموند، 1382، «مقايسه سياست آزاد سازي اقتصادي در مصر و سوريه» در اقتصاد سياسي گـذار در خـاورميانه، ويراسـته حکيميان و مشاور، ترجمه عباس حاتمي، تهران، کوير.

اوتـاري، مـارينا، 1386، گذار به دموکراسي‌ يا‌ شبه اقتدارگرايي‌، ترجمه‌ سعيد‌ ميرترابي، تهران، نشر قومس‌.

ابوطالبي‌، فرنوش‌، 1390، «بررسي نقش جامعه‌ مدني‌ در تحولات اخير خاورميانه»، مرکز بين‌المللي مطالعات صلح ـ IPSC ، در: http://peace-ipsc.org/fa

حاتمی، عباس، علی، امیدوار و رشیدی علویجه (1393). بررسی تطبیقی تأثیر نوع جامعه مدنی بر نوع گذار در انقلاب‌های تونس، مصر و لیبی، «فصلنامه مطالعات انقلاب اسلامی»، شماره 38، صص 140-123.

حضرت‌پور، سعیده. (1392). «انقلاب در عصر پسا انقلاب (مطالعه موردی انقلاب در کشورهای تونس و مصر)»، تهران: راشدین.

ربیعی، کامران. (1397). تبیین شرایط بهار عربی در زمینه‌های فروپاشی رژیم‌های سیاسی تونس و مصر، «فصلنامه دولت پژوهی، مجله دانشگاه حقوق و علوم سیاسی»، شماره 14، تابستان، صص36-1.

سبزه‌ای، محمدتقی. (1390). جامعه مدنی از نگاه هابرماس، مجموعه مقالات در «همایش علمی سالانه دانشگاه رازی».

مـورفي، اما، (1383)، اصلاحات اقتصادي و دولت در تونس، در اقتصاد سياسي گذار در خـاورميانه، ويراسـته حکيميان و مشاور، ترجمه عباس حاتمي، تهران، کوير‌.

سلطانی، محمد و سارمند، بهاره. (1392). از انقلاب تا کودتا: مناسبات نظامی – مدنی در مصر جدید «پژوهش های سیاسی جهان اسلام»، شماره 3، پائیز، صص 105 – 123.

شهابي، سهراب و عباسي ، فهيمه. (1392). مسير دشوار دموكراسي در مصر: چالش هاي گذار همزمان پس از سقوط مبارك»، «فصلنامه روابط خارجي»، سال پنجم، شماره 4، صص 28-7.

عربشاهی، محمد. (1397). « تونس ـ گذار از اتوکراسی به دموکراسی»، تهران: نارون.

مجیدی، حسن و رحیمی نیا، محسن. (1394). بررسي فرایند گذار به دموكراسی در تونس، «فصلنامه مطالعات سیاسی جهان اسلام»، شماره 14، تابستان، صص 142-121.

نبوی، سید عبدالامیر و رحیمی، مریم. (1395). تغییر فرهنگ سیاسی شبه مدرن و تحولات خاورمیانه عربی؛ مخاطرات پیشرو: مطالعه موردي مصر، «فصلنامه پژوهشهاي راهبردي سیاست»، شماره 19، زمستان، صص216-186.

شافعی، بدرحسن. (1398). مصر و کش‌وقوس جامعه مدنی با نخبگان نظامی، ترجمه خبرگزاری ایرنا، موجود در:

https://www.irna.ir/news/83692575/

اتاوی، مارینا. (1393). «بهار عربی در تونس نه بازنده داشت و نه برنده»، ترجمه طلا تسلیمی، بازیابی شده از :

http://irdiplomacy.ir/fa/page/1942314/

مهدی نوربخش (2019). تونس و مصر؛ تجربه موفقیت تعامل گرایی و شکست تقابل گرایی، موجود در:

http://mihan.net/1397/11/16/1719/

-Ahmed, Nahla Mahmoud, 2011, "The Civil Society and Democracy in Gulf and Magreb Countries", Faculty of Economic and Political Science, Cairo University.

-Lisa, A., 2011, "Demystifying the Arab Spring: Parsing the Differences between Tunisia, Egypt and Libya", Foreign Affairs, Vol.90, No3.

-Hopmann, Terrence & L.William Zartman, 2012, Tunisia: Understanding conflict 2012, School for Advanced International Studies, John Hopkins University.

-Bajzíková,K, 2012, "Civil Society Needs Assessment in Tunisia", Final Report, PDCS.

-Ajala and others.(2013). Civil Society IN Transition: Facing Current Challenges IN Tunisia AND Egypt, Graduate Instityte of, International AND Development Studier.April, PP. 132-136.

-Hassan, Hamdy A., 2011, "Civil Society in Egypt Under the Mubarak Regime", Afro Asian Journal of Social Science, Vol.2, No.2.2, Quarter II.

-Al-Khulidi, Ali.(2016). The Role of Civil Society in Transitional Justice in Tunisia, University of Carthage Faculty of Legal, Political and Social Sciences, Availableat:

bitstreams/0ec8fd02-5b48-436b-9844-b44c940d598f/content.

-Angrist, M. P. (2013). Understanding the Success of Mass Civic Protest in Tunisia. Mid East J The Middle East Journal, 67(4), 547-564.

Availableat: https://www.google.com/search?client=firefox-b-

-Cavatorta, Francesco.(2012). Arab Spring: The Awakening of Civil Society. A General Overview, The Awakening of the Civil Society in the Mediterranean, Dublin City University,pp 75-81.

-Diamond, Larry, and Marc F. Plattner, eds. Democratization and Authoritarianism in the Arab World. JHU Press, 2014.

-Edwards, M. (2004). Civil Society. Cambridge: Polity

-Mezghanni, S. S. (2014). Reinforcing citizenship through civil society and media partnerships: The case of community radios. The Journal of North African Studies, 19(5), 690.

-Plaetzer,Niklas( 2014).Civil Society AS Domesticaton:Egyptian AND Tunisian UP Rising Beyond Liberal Transitology,Journal OF International A Ffairs,Vol.68.NO.1,Fall/Winter,PP.255-265.

-Refle, Jan-Erik.(2016). Tunisian civil society and its international links, Conference: The European Workshops in International, available at: https://www.researchgate.net/publication/301771112_Tunisian_civil_society_and_its_international_links.

-Transition, International Alert.Landon SW99AP,United King dom, ISBN: 978-1-909578-01-2.

-Kéfi, Ridha.(2015), Tunisia: Civil Society, the Driving Force behind the Democratic Transition, available at: https://www.iemed.org/publication/tunisia-civil-society-the-driving-force-behind-the-democratic-transition/

-Bellin, Eva.(2020). Explaining democratic divergence: Why Tunisia has succeeded and Egypt has failed, available at: https://pomeps.org/explaining-democratic-divergence.